Mắt biếc của Nguyễn Nhật Ánh có 'lạc quẻ'?

Nhà văn Bích Ngân, Chủ tịch Hội Nhà văn TPHCM cho biết, đề cử 10 tác phẩm văn học nổi bật của TPHCM trong cuộc bình chọn top 50 tác phẩm nổi bật thuộc nhiều lĩnh vực của TPHCM dựa trên 2 tiêu chí: tác phẩm có giá trị của tác giả sống và viết tại TPHCM; mốc thời gian phải sau ngày đất nước thống nhất tới hết năm 2023. Nếu xét trên hai tiêu chí trên không có gì đáng bàn khi Mắt biếc (xuất bản lần đầu năm 1990) của Nguyễn Nhật Ánh nằm trong top 10 đề cử. Nhưng không ít giới chuyên môn và độc giả lại cho rằng, Mắt biếc viết về làng Đo Đo, làng quê của nhà văn xứ Quảng, chứ không phải viết về TPHCM. Vì thế, Mắt biếc “lạc quẻ” trong danh sách đề cử.

Mắt biếc là tác phẩm ăn khách và quan trọng trong sự nghiệp cầm bút của Nguyễn Nhật Ánh.

Mắt biếc vượt khỏi ngôi làng Đo Đo

Độc giả Linh Lan (Hà Nội) - hâm mộ truyện dài Mắt biếc và phim Mắt biếc - bình luận: “Mắt biếc nổi bật về hiệu ứng truyền thông, lọt top 10 đề cử rất xứng đáng”. Anh phân tích, Trăm năm cô đơn của Marquez viết về ngôi làng Macondo nhưng nổi tiếng toàn thế giới, đã dịch ra hơn 30 thứ tiếng, trong đó có tiếng Việt. Nó được đánh giá là một kiệt tác, mang đến cho nhà văn Colombia giải Nobel Văn học danh giá, năm 1982. Nói gần hơn, như làng Chùa đi vào tác phẩm Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam cũng vậy, nó không còn là làng Chùa nhỏ bé của riêng nhà thơ Nguyễn Quang Thiều hay dân làng mà đã chạm vào cảm xúc của nhiều độc giả Việt.

Chủ tịch Hội Nhà văn TPHCM, nhà văn Bích Ngân cho biết: “Lúc đề cử ở vòng đầu, tôi giới thiệu tác phẩm Cho tôi một vé đi tuổi thơ nhưng ở vòng chọn lựa tiếp theo, tác phẩm Mắt biếc được nhiều phiếu hơn. Hội đồng bình chọn thống nhất quan điểm: Nguyễn Nhật Ánh là trường hợp đặc biệt. Ông đã đóng góp rất lớn không chỉ cho văn chương, cho văn hóa đọc mà còn cho nhiều loại hình nghệ thuật khác, tiêu biểu là điện ảnh”.

“Truyện dài của Nguyễn Nhật Ánh đã bay ra khỏi làng Đo Đo từ lâu. Khi làm phim Mắt biếc, đạo diễn Victor Vũ không tìm về xứ Quảng mà đã tìm đến ngôi làng có tên làng Bao La ở ngoại ô thành phố Huế để chọn làm bối cảnh làng Đo Đo, được khán giả nhiệt tình đón nhận. Cho nên, đừng định kiến về bối cảnh để hủy hoại sức sống, sức lan tỏa của một tác phẩm được yêu thích như Mắt biếc”, anh nói. Độc giả Minh Hòa (Hà Nội) nói: “Gia tài văn chương của Nguyễn Nhật Ánh rất giàu có. Giá như bộ Kính vạn hoa lọt top đề cử sẽ đạt đồng thuận cao hơn so với tác phẩm tốn nhiều nước mắt của độc giả như Mắt biếc”.

Nhà lý luận phê bình văn học Trần Hoài Anh lên tiếng: “Tôi hoàn toàn đồng ý với Hội Nhà văn TPHCM khi chọn Mắt biếc của Nguyễn Nhật Ánh”. Chủ nhân của giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam 2024 ở lĩnh vực lý luận phê bình nhìn nhận, khi đánh giá một tác phẩm văn học không phải xét đề tài hay vùng đề tài mà nó phản ánh. Quan trọng hơn cả là đề tài hay vùng đề tài đó có mang tính phổ quát về thân phận con người, về những vấn đề nóng hổi mà xã hội quan tâm hay không?

“Mắt biếc là tác phẩm viết về thanh thiếu niên trong bối cảnh làng quê của Nguyễn Nhật Ánh nhưng qua đó khái quát số phận của thanh thiếu niên miền Nam trong quá trình đô thị hóa. Mắt biếc đề cao lòng chung thủy, đạo đức, tình yêu của tuổi trẻ, không chỉ giới hạn ở tuổi trẻ Quảng Nam mà là tuổi trẻ Việt Nam, thậm chí cả thanh thiếu niên sống ở những quốc gia khác. Độc giả nước ngoài cũng tìm thấy những phẩm chất tốt đẹp trong tình yêu với quê hương, hàng xóm, bè bạn… qua Mắt biếc. Đó là lý do vì sao Mắt biếc được dịch giả Kato Sakae dịch sang tiếng Nhật để giới thiệu với độc giả Nhật Bản”, nhà phê bình Hoài Anh nói.

Nhà văn Nguyễn Nhật Ánh. Ảnh: N.H.D

Làm sang cho văn học TPHCM

Chủ tịch Hội đồng văn xuôi Hội Nhà văn Việt Nam, nhà văn Dương Hướng cho rằng, đề cử tác phẩm tiêu biểu của một địa phương nên dựa trên tiêu chí tác giả phải sống ở địa bàn ấy nhưng không nên áp đặt tác phẩm phải viết về địa phương mà nhà văn đang sống. “Nhà văn có thể viết về các địa phương khác ở trong nước hoặc ngoài nước, miễn đặc sắc là được”, ông nói.

Thành phố Hồ Chí Minh là vùng đất mới, đa văn hóa, hầu hết văn nghệ sĩ nổi tiếng ở TPHCM đến từ các tỉnh trong cả nước. Nhìn lại top 10 đề cử tác phẩm văn học nổi bật của TPHCM từ sau ngày đất nước thống nhất đến hết năm 2023 sẽ thấy, nếu nhìn theo tiêu chí tác phẩm được đề cử phải viết về TPHCM thì không chỉ Mắt biếc lạc quẻ. Nhà lý luận phê bình Trần Hoài Anh phân tích: “Thì thầm với dòng sông của nhà thơ Hoài Vũ viết về dòng sông Vàm Cỏ Đông và quê hương Long An của ông. Ngoại vi thơ của Chế Lan Viên không viết về TPHCM. Ông viết về thơ, dưới góc độ lý luận phê bình. Chế Lan Viên sinh ra ở Quảng Trị nhưng sau 1975 ông sống tại TPHCM, trút hơi thở cuối cùng cũng ở thành phố này, không có lý do gì để loại Ngoại vi thơ của ông ra khỏi đề cử”.

Cảnh trong phim Mắt biếc.

Nguyễn Nhật Ánh sinh năm 1955 tại xã Bình Quế, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Ông gắn bó với TPHCM từ trước 1975 đến nay. Tác giả Mắt biếc từng được Hội Nhà văn TPHCM bình chọn là một trong 20 nhà văn tiêu biểu trong 20 năm (1975-1995). Tình cảm của Nguyễn Nhật Ánh với TPHCM từng được gửi gắm trong thơ của ông: “Mai chiến trường xa/Dẫu nhiều gian khổ/Trái tim thành phố/Vẫn đập trong người/Như là cuộc sống/Như là tình yêu/Như là nỗi nhớ/Suốt đời mang theo” (Thành phố tình yêu và nỗi nhớ).

Nhà phê bình Trần Hoài Anh đánh giá: “Top 10 đề cử tác phẩm văn học tiêu biểu của TPHCM gọi tên Mắt biếc của Nguyễn Nhật Ánh chỉ làm sang cho văn học TPHCM. Nguyễn Nhật Ánh từ lâu đã là biểu tượng của TPHCM qua văn học và phim ảnh. Cho rằng Mắt biếc viết về làng Đo Đo, không xứng nằm trong top 10 đề cử là quan điểm hẹp hòi, ấu trĩ, thiếu tính phổ quát của văn học”.